ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 8، آبان 1403 ، شماره پی در پی 102

انواع تصویرگری در بازنویسیهای شاهنامه و تأثیر آنها بر نوع بازنویسی

صفحه (287 - 315)
مریم حیدری (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1402

چکیده

زمینه و هدف: آثار بازنویسی شده در اصل، متونی کهن هستند که به لحاظ زبانی و مضمونی، برای خوانندۀ امروز مناسب‌سازی شده اند. شاهنامه به عنوان یکی از گرانسنگترین آثار ادبی ایران، به دفعات و به اشکال گوناگون، بازنویسی شده است. در اغلب این بازنویسیها تصویر، متن را همراهی میکند. در این مقاله ضمن معرفی سبکهای تصویرگری در بازنویسیهای شاهنامه برای کودکان و نوجوانان، انواع برهم کنش متن و تصویر در هر سبک نیز توصیف و نقد شده است.

روش مطالعه: این پژوهش با استناد به منابع کتابخانه ای و روش توصیفی-تحلیلی نگارش یافته است. جامعۀ مورد مطالعه بازنویسیهای شاخص شاهنامه است.

یافته ها: با اینکه انتظار میرود در تصویرگری شاهنامه، به عنوان متنی کهن، بیشتر به شیوۀ سنت گرا عنایت شده باشد، یافته ها نشان میدهند که سبکهای تصویرگری شاهنامه طیف گسترده ای را در برمیگیرند که شیوه های واقعگرا و سبکهای نو (شامل اکسپرسیونیسم، طنز کارتونی، سوررئالیسم، و کوبیسم) را نیز شامل میشوند.

نتیجه گیری: از بررسی سبک این متون بر می‌آید که شیوۀ واقعگرا و در ذیل آن کمیک استریپ به تدریج به دست فراموشی سپرده شده و در عوض، پیروی از سبکهای کارتونی و انتزاعی به نوعی سنت مبدل گشته است. این تغییر رویکرد، در وجه کلامی بازنویسیها نیز مشهود است؛ بدین ترتیب که به موازات فاصله گرفتن تصویرها از واقعیت، بازنویسیها نیز به سمت اقتباس و بازآفرینی میل کرده اند و رابطۀ قرینگی بین متن و تصویر، جای خود را به رابطۀ کاهشی، افزایشی، و تقابلی داده است.

کلمات کلیدی
تصویرگری , بازنویسی , شاهنامه , کودک و نوجوان.

• آرمان. آرین (1393). ستمگر می‌آید: اسطورۀ 4- جمشیدشاه. تهران: چکّه.
• --------. (1394). شاهنامَگ، جلد نهم: داستان مازندران. تهران: چکه.
• ابراهیمی، نادر. (1367). مقدمه ای بر مصورسازی کتاب کودکان. تهران: آگاه.
• احمدی توانا، اکرم. (1394). «شاهنامه، روایتِ ماندگار». aarangalery.com
• اخوان ثالث، مهدی. (1352). گرد آفرید. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• ------------. (1354). آورده اند که فردوسی. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• اکرمی، جمال الدین. (1395). کودک و تصویر. تهران: مؤسسۀ فرهنگی مدرسۀ برهان (انتشارات مدرسه).
• اکرمی، جمال الدین. (1398). بستور. تهران: پیک ادبیات.
• اقبالی، پرویز. و رجبی، محمدعلی. (1395). «شناخت تصویرسازی کتاب بر اساس رابطه میان متن و تصویر». نگره. سال یازدهم، شمارۀ 37، صص 103-115.
• بهار، مهرداد. (1346). جمشید شاه. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• پاکباز، رویین. (1385). نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
• پایور، جعفر. (1388). بازنویسی و بازآفرینی در ادبیات. تهران: کتابدار.
• جلال‌الدین میرزا. (1285ق.). نامۀ خسروان. تهران: کارخانۀ استاد محمّدتقی.
• چیلورز، ایان. و همکاران. (۱۳۹۳). سبک‌ها و مکتب‌های هنری. چاپ چهارّم. تدوین و ترجمه فرهاد گشایش. تهران: مارلیک.
• حسینی، سید رضا. (1390). تاریخ نقاشی در ایران. تهران: مارلیک.
• حیدری، مریم. (1402). کتاب های تصویری. تهران: پیام نور.
• حیدری، مریم. (1398). «کوبیسم در تصویرگری کتاب کودک». هفتمین همایش ملی متن پژوهی ادبی با عنوان نگاهی تازه به ادبیات کودک و نوجوان.
• زمانی بابگهری، فاطمه (1393). بررسی سبک آبستره (انتزاعی) در تصویرسازی کتاب کودک. پیکره. دورۀ سوّم. شمارۀ 6، صص 55-62.
• سیانسیلو، پاتریشیا جی. (1385). «سبک‌های هنری در تصویرگری کتاب». ترجمۀ امید روشناس، کتاب ماه کودک و نوجوان: صص 201- 206.
• شاهنامۀ فردوسی، چاپ شده از روی نسخۀ خطی بایسنقری. (1350). شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
• شفیعی کدکنی، محمد رضا. (1396). رستاخیز کلمات. تهران: سخن.
• شیرازی، ماه منیر. و همکاران. (1394). «بررسی نسخۀ مصور نامۀ خسروان و تأثیر آن در هنر دورۀ قاجار» نگره. سال دهم. شمارۀ 33، صص 60-78.
• فتاحی، حسین. (1385). رستم و اسفندیار. تهران: قدیانی، کتاب‌های بنفشه.
• فولادوند، مرجان. (1383). رستم و سهراب، برگرفته از شاهنامۀ فردوسی. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• قزل‌ایاغ، ثریا. (1394). ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن (مواد و خدمات کتابخانه برای کودکان و نوجوانان). چاپ دوازدهم. تهران: سمت.
• کنگرانی، منیژه. (1390). «فردوسی در آیینۀ نگارگری ایرانی». کیمیای هنر. سال اول، شمارۀ 1، صص 71-82.
• لزر غلامی، حدیث. (1401). دو خط شاهنامه: از اکوان دیو. تهران: پرتقال.
• -------------. (1401). دو خط شاهنامه: از بیژن. تهران: پرتقال.
• -------------. (1401). دو خط شاهنامه: از رستم. تهران: پرتقال.
• لیتل، استفان. (1396). گرایش‌های هنری. ترجمۀ مریم خسرو شاهی. تهران: کتاب آبان.
• مارزولف، اولریش. (1393). تصویرسازی داستانی در کتاب‌های چاپ سنگی فارسی. چاپ سوم. ترجمۀ شهروز مهاجر. تهران: چاپ و نشر نظر.
• ماه وان، فاطمه. و همکاران. (1393). «مخاطب شناسی شاهنامه های مصوّر (با بررسی نگاره های دو نسخه بایسنقری و داوری)». جستارهای نوین ادبی. سال چهل و هفتم، شمارۀ ۱۸۶، صص 55-86.
• محمدی، محمدهادی. و قایینی، زهره. (1386). تاریخ ادبیات کودکان در روزگار نو. تهران: چیستا.
• مرادپور، ندا. (1391-1392). «بررسی بازنویسی و بازآفرینی در ادبیات کودک با نگاهی به بازنویسی آثار عطار». کتاب مهر. شمارۀ 8، صص 44-57.
• مشرف آزاد تهرانی، محمود. (م. آزاد). (1351). زال و رودابه. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
• -------------------------. (1355). هفت خوان رستم. تهران: مهاجر.
• مقدم، مریم. و همکاران. (1392). «بررسی وضعیت انتشار داستانهای بازنویسی شده از شاهنامه و مثنوی برای کودکان و نوجوانان از سال 1369 تا 1389». تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی. دورۀ 19، شمارۀ 3، صص 363-386.
• ناظمی، زهرا. و ذکاوت، مسیح. (1394). «بررسی سیر تحول تاریخی تصویرگری در بازنویسیها و بازآفرینیهای داستان خاله سوسکه». مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز. سال ششم، شمارۀ اول (پیاپی 11): صص175-204.
• هاشمی نسب، صدیقه. (1371). کودکان و ادبیات رسمی ایران؛ بررسی جنبه های مختلف بازنویسی از ادبیات کلاسیک ایران برای کودکان و نوجوانان. تهران: سروش.
• یار شاطر، احسان. (1336). برگزیدۀ داستانهای شاهنامه. صندوق مشترک ایران و آمریکا.
• ------------. (1351). داستانهای ایران باستان. چاپ چهارم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• ------------. (1353). برگزیدۀ داستانهای شاهنامه (از آغاز تا پیروزی کیکاوس بر شاه مازندران)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• یوسفی، محمدرضا. (1391). سام پهلوان پهلوانان. تهران: خانۀ ادبیّات.
• -------------. (1391). سرزمین گوهران. تهران: خانۀ ادبیات.
• -------------. (1398). فریدون شاه و درفش صلح. تهران: خانۀ ادبیات.